ਇਸ ਪੰਛੀ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਟੋਪ ਚਿੜੀ ਜਾਂ ਕਈ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਬੋਦਲ, ਚੰਡੋਲ ਜਾਂ ਚੰਡੂਲ ਵੀ ਕੰਹਿਦੇ ਹਾਂ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ‘ਕਰੈਸ਼ਟਡ ਲਾਰਕ’ ਤੇ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਭਾਰਵਦਾਜ ਤੇ ਲਵਾ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਯੁਰੇਸ਼ੀਆ, ਪੁਰਤਗਾਲ ਤੋਂ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਚੀਨ, ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਨਾਈਜ਼ੀਰੀਆ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਟੋਪ ਚਿੜੀ ਆਪਣੀਆਂ 81 ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਪੰਛੀਆਂ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹੈ।
ਇਹ ਖੁੱਲ੍ਹੇ, ਸੁੱਕੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਤੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲਾ ਆਮ ਪੰਛੀ ਹੈ ਜੋ ਅਕਸਰ ਸੜਕਾਂ ਜਾਂ ਜਿੱਥੇ ਬੀਜ ਆਦਿ ਪਏ ਹੋਣ, ਉੱਥੇ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਅਤੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਖੈਤਾਨਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਵੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਉੱਚਾਈ 17 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਅਤੇ ਭਾਰ 37 ਅਤੇ 55 ਗ੍ਰਾਮ ਤਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਛੋਟਾ ਤੇ ਭੂਰਾ ਪੰਛੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਰੰਗ ਉੱਪਰੋਂ ਮਟਿਆਲਾ ਅਤੇ ਗੂੜ੍ਹੀਆਂ ਭੂਰੀਆਂ ਧਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਹੇਠਲੇ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਰੰਗ ਹਲਕਾ ਰੇਤ ਰੰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਛਾਤੀ ’ਤੇ ਬਦਾਮੀ ਧਾਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਟੋਪ ਚਿੜੀ ਵਿਚ ਕੋਈ ਅੰਤਰ ਵਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ।

ਪਿਆਰੇ ਬੱਚਿਓ, ਸੂਰਜ ਕੋਲ ਸਾਡੀ ਪਿ੍ਥਵੀ ਜਿਹੀਆਂ 8 ਹੋਰ ਧਰਤੀਆਂ ਹਨ | ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਇਹ 9 ਧਰਤੀਆਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੂਰਜ ਦੁਆਲੇ ਪਰਿਕਰਮਾ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ | ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਰਤੀਆਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਧਰਤੀ ਅਰਥਾਤ ਗ੍ਰਹਿ ਦਾ ਨਾਂਅ ਹੈ 'ਬ੍ਰਹਸਪਤੀ' | ਇਸ ਦਾ ਵਿਆਸ ਧਰਤੀ ਤੋਂ 11 ਗੁਣਾ ਵੱਡਾ ਹੈ | ਹਰ ਰੋਜ਼ 50 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਚੱਲਣ ਵਾਲਾ ਮਨੱੁਖ ਪਿ੍ਥਵੀ ਦੁਆਲੇ ਇਕ ਗੇੜਾ 800 ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਪੂਰਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਬ੍ਰਹਸਪਤੀ ਦੁਆਲੇ ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ 24 ਸਾਲ ਲੱਗਣਗੇ |

ਹਰ ਸਾਲ ਸਰਦੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਜਲਗਾਹਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਨਵੀਆਂ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਵਿਖਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਰਦੀ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਇਹ ਵਾਪਸ ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਟਿਕਾਣਿਆਂ ’ਤੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਬਹੁਤ ਦੂਰੋਂ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਇੱਥੇ ਆਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਕਿਹੜੇ ਕਾਰਨ ਹਨ,ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਇਹ ਪੰਛੀ ਆਪਣਾ ਮੂਲ ਨਿਵਾਸ ਛੱਡ ਕੇ ਦੂਰ ਦੁਰਾਡੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਛੀਆਂ ਦਾ ਪਰਵਾਸ ਸਰਦੀ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਠੰਢੇ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਠੰਢੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵੱਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਨਿਵਾਸ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਮੌਸਮ ਠੀਕ ਹੋਣ ’ਤੇ ਇਹ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਜੰਗਲ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਸੀ। ਉਸ ਵਿਚ ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੰਛੀ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਜੰਗਲ ਵਿਚਕਾਰ ਬੋਹੜ ਦਾ ਵੱਡਾ ਦਰੱਖਤ ਸੀ। ਦਰੱਖਤ ਦੇ ਉੱਪਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਆਲ੍ਹਣੇ ਸਨ। ਸਾਰੇ ਪੰਛੀ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਮਿਲਵਰਤਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੰਛੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਚਿੜੀ ਬਹੁਤ ਘੁਮੰਡੀ ਸੀ, ਉਹ ਪੰਛੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿਚ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦਾ ਵੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਸੜਦੀ ਸੀ। ਨਿੱਕੀ-ਨਿੱਕੀ ਗੱਲ ’ਤੇ ਉਹ ਦੂਜੇ ਪੰਛੀਆਂ ਨਾਲ ਲੜ ਪੈਂਦੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਪੰਛੀਆਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਉਣਾ ਹੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪੰਛੀਆਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਬੜਾ ਸਮਝਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿਚ ਰਲ-ਮਿਲ ਕੇ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਮੁਸੀਬਤ ਸਮੇਂ ਅਸੀਂ ਇਕੱਠੇ ਰਹਾਂਗੇ ਤਾਂ ਹੀ ਉਸਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰ ਸਕਾਂਗੇ। ਪਰ ਚਿੜੀ ਟੱਸ ਤੋਂ ਮੱਸ ਨਾ ਹੋਈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿੱਤ ਦਾ ਕਲੇਸ਼ ਵਧਣ ਲੱਗਾ। ਇਸ ਲਈ ਚਿੜੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਆਲ੍ਹਣਾ ਨਾਲ ਦੇ ਰੁੱਖ ’ਤੇ ਪਾ ਲਿਆ। ਜਦੋਂ ਬੋਹੜ ਉੱਪਰ ਰਹਿ ਰਹੇ ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਹਾਸੇ-ਠੱਠੇ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਉਸਦੇ ਕੰਨੀ ਪੈਂਦੀਆਂ ਤਾਂ ਉਹ ਸੜ ਜਾਂਦੀ। ਹੁਣ ਉਹ ਦੂਜੇ ਪੰਛੀਆਂ ਨੂੰ ਦੁਖੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਸਕੀਮਾਂ ਘੜਦੀ ਰਹਿੰਦੀ, ਪਰ ਛੋਟੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਸਦੀ ਕੋਈ ਵਾਹ ਨਾ ਚੱਲਦੀ।

ਬੱਚਿਓ! ਸਾਡਾ ਸੂਰਜ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਪਰਾਬੈਂਗਣੀ ਕਿਰਨਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਰਨਾਂ ਸਮਤਾਪ ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਆਕਸੀਜਨ ਦੇ ਅਣੂ ਨੂੰ ਦੋ ਆਕਸੀਜਨ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂਆਂ ਵਿਚ ਤੋੜ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਆਕਸੀਜਨ ਦੇ ਅਣੂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਓਜ਼ੋਨ ਗੈਸ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਗੈਸ 16 ਤੋਂ 50 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤਕ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਗੈਸ ਦੀ ਪਰਤ ਨੂੰ ਓਜ਼ੋਨ ਪੱਟੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸਦਾ ਸੂਤਰ o3 ਹੈ। ਓਜ਼ੋਨ ਅਣੂ ਵਿਚ ਆਕਸੀਜਨ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸਦੇ ਗੁਣ ਆਕਸੀਜਨ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਚਿੰਕੂ ਗਿੱਦੜ ਆਰਾਮ ਪ੍ਰਸਤ ਸੀ। ਉਹ ਕੰਮ ਵੱਲ ਘੱਟ ਹੀ ਧਿਆਨ ਦਿੰਦਾ, ਪਰ ਆਰਾਮ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਛੱਡਦਾ ਸੀ। ਆਮ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਬਰਸਾਤ, ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਰਮੀ ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਰਦੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਰਾ-ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਸੁੱਤਾ ਪਿਆ ਰਹਿੰਦਾ। ਉਸ ਦੇ ਸਭ ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਇਸ ਆਦਤ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਰੱਖੀ ਉਸਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਚੰਗਾ ਬਣਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ, ਪਰ ਚਿੰਕੂ ਅੱਗੋਂ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦਾ, ‘ਰੱਖੀ, ਤੂੰ ਹੀ ਚੰਗੀ ਬਣ ਜਾ, ਮੈਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਮੈਂ ਦੱਸ ਭਲਾ ਹੁਣ ਕੀ ਕਰਨਾ ਚੰਗਾ ਬਣ ਕੇ।’ ਰੱਖੀ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਚੁੱਪ ਹੋ ਜਾਂਦੀ, ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਵਾਸਤਾ ਜ਼ਰੂਰ ਪਾਉਂਦੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਵਾਂਗ ਆਲਸੀ ਨਾ ਬਣ ਜਾਣ।

ਹਰੀਕੇ ਪੱਤਣ ਵਿਖੇ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਰੰਗ-ਬਿਰੰਗੇ ਤੇ ਵਿਲਖੱਣ ਪੰਛੀ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅਠਖੇਲੀਆਂ ਸੁੰਦਰ ਨਜ਼ਾਰਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਦਰਅਸਲ, ਹਰੀਕੇ ਪੱਤਣ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਸੈਰਗਾਹ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਕਰਕੇ ਉਹ ਇੱਥੇ ਸਰਦੀਆਂ ਕੱਟਣ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਸਰਦੀ ਦੀ ਰੁੱਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ’ਤੇ ਹੀ ਯੂਰੋਪੀਅਨ ਦੇਸ਼ਾਂ, ਰੂਸ, ਸਾਇਬੇਰੀਆ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਠੰਢੇ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਤੈਅ ਕਰਕੇ ਇਹ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀ ਇੱਥੇ ਪੁੱਜਦੇ ਹਨ।

ਬੱਚਿਓ! ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਬਹਿਸ ਅਕਸਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅੰਡਾ ਪਹਿਲਾਂ ਆਇਆ ਜਾਂ ਮੁਰਗੀ। ਮੁਰਗੀ ਕਿਸੇ ਅੰਡੇ ਤੋਂ ਹੀ ਨਿਕਲੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਇਸ ਲਈ ਅੰਡਾ ਪਹਿਲਾਂ ਆਇਆ ਹੈ। ਅੰਡਾ ਕਿੱਥੋਂ ਆਇਆ? ਇਸਨੂੰ ਮੁਰਗੀ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਇਸ ਲਈ ਮੁਰਗੀ ਪਹਿਲਾਂ ਆਈ ਹੈ।

ਕਈ ਵਾਰੀ ਸਾਡੇ ਵੱਲੋਂ ਪੰਛੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਨਾਂ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨ ਬਦਨਾਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ‘ਚੋਰ ਬਗਲਾ’ ਵੀ ਇਕ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ‘ਰਾਤ ਬਗਲਾ’ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ‘ਨਾਈਟ ਹੈਰਨ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਚੋਰ ਇਸ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਰਾਤ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜੀਵ ਜਿਵੇਂ ਉੱਲੂ, ਬਿੱਲੀ, ਗਿੱਦੜ ਅਤੇ ਸ਼ੇਰ ਵੀ ਤਾਂ ਰਾਤ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਅਸੀਂ ਚੋਰ ਬਗਲਾ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ।

ਹਰੀਕੇ ਪੱਤਣ ਵਿਖੇ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਰੰਗ-ਬਿਰੰਗੇ ਤੇ ਵਿਲਖੱਣ ਪੰਛੀ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅਠਖੇਲੀਆਂ ਸੁੰਦਰ ਨਜ਼ਾਰਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਦਰਅਸਲ, ਹਰੀਕੇ ਪੱਤਣ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਸੈਰਗਾਹ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਕਰਕੇ ਉਹ ਇੱਥੇ ਸਰਦੀਆਂ ਕੱਟਣ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਸਰਦੀ ਦੀ ਰੁੱਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ’ਤੇ ਹੀ ਯੂਰੋਪੀਅਨ ਦੇਸ਼ਾਂ, ਰੂਸ, ਸਾਇਬੇਰੀਆ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਠੰਢੇ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਤੈਅ ਕਰਕੇ ਇਹ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀ ਇੱਥੇ ਪੁੱਜਦੇ ਹਨ।

ਸੇਹ ਕੁਤਰਨ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਸੇਹ ਦਾ ਛੋਟਾ ਚਿਹਰਾ, ਛੋਟੇ ਕੰਨ, ਛੋਟੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਅਤੇ ਇਕ ਮੋਟੀ ਅਤੇ ਛੋਟੀ ਪੂਛ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਪੱਧਰੇ ਪੈਰ ’ਤੇ ਤਿੱਖੇ, ਪਰ ਗੋਲ ਨਹੁੰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣਾਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਰੁੱਖਾਂ ’ਤੇ ਵੀ ਚੜ੍ਹ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਸੇਹ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੇਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਉਹ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੁੰਘ ਕੇ ਹੀ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਇਸਦਾ ਨੱਕ, ਲੱਤਾਂ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਹੇਠਲਾ ਹਿੱਸਾ ਹੀ ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਭਰਵਟਿਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੂਛ ਤਕ ਬਾਕੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਤਿੱਖੇ ਤੱਕਲਿਆਂ ਨਾਲ ਢਕਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬੇ, ਵੱਡੇ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਤੱਕਲੇ ਪਿੱਠ ਅਤੇ ਪੂਛ ’ਤੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ।

ਇਕ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਸ਼ੇਰ ਅਤੇ ਸ਼ੇਰਨੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਸ਼ੇਰਨੀ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕੋਈ ਔਲਾਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਹੀ ਉਹ ਬਹੁਤ ਚਿੜਚਿੜੀ, ਜ਼ਾਲਮ ਅਤੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਸੀ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਛੋਟੇ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਜਾਨਵਰ ’ਤੇ ਜ਼ਰਾ ਵੀ ਤਰਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਜਾਨਵਰ ਉਸ ਦੇ ਆਤੰਕ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਤੰਗ ਸਨ। ਜਿੰਨੀ ਉਹ ਜ਼ਾਲਮ ਸੀ, ਸ਼ੇਰ ਓਨਾ ਹੀ ਦਿਆਲੂ ਸੀ।

ਪੰਛੀ ਸਾਡੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਹਨ। ਪੰਛੀ ਕੀੜੇ-ਮਕੌੜੇ ਖਾ ਕੇ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਉਪਜਾਊ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੰਛੀ ਕਈ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਨ ਨੂੰ ਲਾਭ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਿਕਰਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਜੋ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਾਡੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਸਹਾ ਛੋਟੇ ਤੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਭੱਜਣ ਵਾਲੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਆਮ ਨਾਂ ਹੈ। ਲੰਬੇ ਕੰਨ, ਲੰਬੀਆਂ ਪਿਛਲੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਅਤੇ ਲੰਬੇ ਪਿਛਲੇ ਪੈਰ ਤੇ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਪੂਛ ਨਾਲ ਟਪੂਸੀਆਂ ਮਾਰਦਾ ਇਹ ਸਭ ਨੇ ਵੇਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਇਸਨੂੰ ‘ਹੇਅਰ’ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਬੱਚਿਓ! ਕੰਬਦੀ ਸਰਦੀ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਗਰਮ ਕੱਪੜੇ ਪਾ ਕੇ, ਅੱਗ ਸੇਕ ਕੇ ਜਾਂ ਹੀਟਰ ਆਦਿ ਲਗਾ ਕੇ ਸਰਦੀ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਬਚਾਅ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ, ਪਰ ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਸਾਧਨ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਰਦੀ ਤੋਂ ਬਚੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਬੱਚਿਓ! ਔਰਤ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਕ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਬੱਚਾ ਕੁੜੀ ਜਾਂ ਮੁੰਡਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕਦੇ ਦੋ ਬੱਚੇ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਕੋ ਮਾਂ ਵੱਲੋਂ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਦੋ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੌੜੇ ਬੱਚੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਇਕ ਰੁੱਖ ’ਤੇ ਤੋਤਿਆਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਉਸੇ ਰੁੱਖ ਦੇ ਮੁੱਢ ਵਿਚਲੀ ਖੁੱਡ ਵਿਚ ਤੋਤਿਆਂ ਦੀ ਜੋੜੀ ਆਂਡੇ ਦਿੰਦੀ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਪਾਲਦੀ। ਤੋਤਾ ਭੋਜਨ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿਚ ਉਡਾਰੀ ਭਰਦਾ ਅਤੇ ਜੰਗਲ ਦੇ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚੋਂ ਖਾਣ ਲਈ ਫ਼ਲ ਭਾਲ ਹੀ ਲੈਂਦਾ। ਉੱੱਥੇ ਬੈਠ ਕੇ ਆਪ ਫ਼ਲਾਂ ਦਾ ਆਨੰਦ ਲੈਂਦਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ ਪੰਜਿਆਂ ਵਿਚ ਫ਼ਲ ਫੜ ਕੇ ਆਪਣੇ ਬਸੇਰੇ ਵੱਲ ਹੋ ਤੁਰਦਾ।

ਸਾਂਬਰ ਹਿਰਨ ਦੱਖਣੀ ਅਤੇ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਹਿਰਨ ਦੀ ਇਕ ਕਿਸਮ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਸਿੰਗ ਵੱਡੇ ਅਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਵੱਡੇ ਨਰ ਸਾਂਬਰ ਦੇ ਸਿੰਗ 110 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਤਕ ਲੰਬੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਿੰਗ ਸਿਰਫ਼ ਨਰ ਹਿਰਨ ਦੇ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਾਂਬਰ ਹਿਰਨ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਵਾਤਾਵਰਨ ਅਨੁਸਾਰ ਘਾਹ, ਪੱਤੀਆਂ, ਪੌਦੇ, ਬੀਜ, ਫ਼ਲ, ਪਾਣੀ ਦੇ ਪੌਦੇ ਵਰਗੀਆਂ ਕਈ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀਆਂ ਬਨਸਪਤੀਆਂ ਆਦਿ ਖਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਕਈ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀਆਂ ਝਾੜੀਆਂ ਤੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਪੱਤੇ ਵੀ ਖਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਕਈ ਬਾਰ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਛਿੱਲੜ ਵੀ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮ ਦੇ ਫ਼ਲ ਖਾਣਾ ਵੀ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਕੋਮਲ ਤੇ ਰਾਜੂ ਦੇ ਘਰ ਜਿਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਐੱਲ.ਈ.ਡੀ. ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਬੜਾ ਖੁਸ਼ ਸੀ। ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਭੈਣ ਭਰਾ ਹਾਲੀ ਛੋਟੀਆਂ ਜਮਾਤਾਂ ’ਚ ਹੀ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਾਪਾ ਬੈਂਕ ’ਚ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਕੋਮਲ ਤੇ ਰਾਜੂ ਨਾਲ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਐਤਕੀਂ ਦੀਵਾਲੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਐੱਲ.ਈ.ਡੀ. ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੋਵੇਂ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਵੱਡਾ ਟੀ.ਵੀ. ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਲੈ ਕੇ ਦੇਣਗੇ। ਦੀਵਾਲੀ ਤੋਂ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਵੱਡਾ ਟੀ.ਵੀ. ਆ ਗਿਆ।

ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਨੀਲਗਿਰੀ ਥਾਰ ਦੀ ਅੱਧੀ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਆਬਾਦੀ ਇਸ ਵੇਲੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਿਣਤੀ ਕੇਰਲ ਰਾਜ ਦੇ ਮੁਨਾਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ ਵਿਚ ਹੈ। ਇਹ ਲੋਪ ਹੋ ਰਿਹਾ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰ ਘਰੇਲੂ ਬੱਕਰੀਆਂ (ਐਂਟੀਲੋਪ) ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚੋਂ ਹੈ। ਇਹ ਇਸ ਵੇਲੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਘਾਟ ਅਤੇ ਨੀਲਗੀਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਛੱਜੇਦਾਰ ਘਾਹ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਥਾਂ 1,200 ਤੋਂ 2,600 ਮੀਟਰ ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਵਾਲੇ ਜੰਗਲਾਤ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਘਿਰੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ‘ਸ਼ੋਲਾ’ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਉੱਚੇ ਘਾਹ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਤੇ ਸੰਘਣੇ ਜੰਗਲ ਹਨ।